Samenvatting van het boek Logica van het Gevoel
Arnold Cornelis (1934 – 1999) is de auteur van het boek Logica van het gevoel. Een intrigerend boek over stabiliteitslagen en toch zat me lang iets dwars bij zijn verhaal.
In 2023 ben ik zijn boek een stuk beter gaan begrijpen. In de kern zit hij op één lijn met de driedeling in het verhaal van Christina von Dreien, maar hij heeft elementen in zijn verhaal opgenomen die ik er niet bij vind passen. Verder heeft hij de invloed van ons geld niet meegenomen in zijn verhaal. Op dat terrein is Bernard Lietaer mijn inspiratiebron. Met dank aan alle drie de personen ben ik tot een perspectief met drie kwaliteiten gekomen, dat naar mijn idee geen tegenstrijdigheden meer bevat. In een column licht ik toe, hoe ik tot dit ene verhaal ben gekomen.
Hieronder lees je eerst een beknopte samenvatting. Vervolgens twee beschrijvingen van de stabiliteitslagen. De ene beschrijving is in zinnen, de andere in steekwoorden. Als laatste een begrippenlijst. Allemaal hulpmiddelen die ik destijds
in stelling heb gebracht, om wat grip op de denkwereld van Arnold Cornelis te krijgen. Nu ik meer grip op dit boek meen te hebben, vind ik dat het in de kern gaat over de logica van het bewustzijn.
Bijgewerkt op: 17 maart 2023
Ga naar:
Beknopte samenvatting
De mens leeft in een wereld van mogelijkheden. Dit vraagt denken, waarmee we ons onderscheiden van de dieren. Wel vereist dit denken een mensbeeld, inzicht in kwaliteit, een filosofie. Zonder filosofie hebben we als mens niet geleefd, maar gesluimerd.
De drie stabiliteitslagen zijn drie fundamentele filosofische stelsels. De botsingen in de logica van het gevoel deden de denksystemen ontstaan, waarin het zelfbeeld van de mens gestalte kreeg. Elke nieuwe stabiliteitslaag maakt het mogelijk om te denken wat tevoren niet kon worden gedacht, noch gezegd. Elke voorgaande laag is voorondersteld om nieuwe ontwikkelingen toe te laten.
De hele opbouw van de stabiliteitslagen in de cultuur en dus de hele menselijke werkelijkheid wordt door ieder mens nagebouwd. Dit is het geval in de optimale situatie dat de drie lagen als verborgen stuurcodes werkzaam zijn. In een niet-optimale situatie ontstaan er emotionele problemen.
Onze hele bewuste logica van de wetenschap is als een vlot op een oceaan van onbewuste logica waar we op drijven. Zo kun je de wetenschap zien als een bewustwording van wat we onbewust al wisten. Wij mensen krijgen er nooit genoeg van om onze onbewuste ‘kennis’ in een bewuste en communicabele vorm van kennis om te zetten, van onszelf en van de wereld waarin we geplaatst zijn.
Ga naar:
Stabiliteitslagen omschreven in zinnen
Natuurlijke systemen
In de optimale situatie bieden de natuurlijke systemen geborgenheid en veiligheid. Als dit niet het geval is, ervaart de mens de emotie angst.
In natuurlijke systemen bestaat het leren uit een organisch leerproces van waarneming. Eigenlijk is er geen sprake van leren, omdat daarvoor keuzemogelijkheden nodig zijn. De mens valt niet op tussen de dieren, je kunt hem omschrijven als een verborgen mens. Bij de moderne mens leeft vooral het kind in de laag van de natuurlijke systemen.
Eerder in de evolutie leefde de mens voornamelijk in natuurlijke systemen. Zo’n mens ziet allerlei verschijnselen (bijv. zonsverduistering) om zich heen, die hij niet in een denkkader kan plaatsen. Met mythen en rituelen probeert hij zin aan zijn leven te geven. De wereld is zoals hij er uit ziet. De mens probeert zich er zo goed mogelijk bij aan te passen.
Sociale regelsystemen
In de optimale situatie bieden de sociale regelsystemen rechtvaardigheid. Als dit niet het geval is, ervaart de mens de emotie boosheid. De wetgeving ontwikkelt zich van willekeur naar rechtvaardigheid. Het merendeel van de mensen is ondergeschikt aan de elite, het zijn zwijgende mensen.
Het denkvermogen van de mens stelt hem in staat constructies te bedenken die niet tastbaar zijn. Het hele stelsel van wetenschap is een poging de wereld te verklaren, zodat het toeval in het leven wordt geminimaliseerd. Verschijnselen veranderen in feiten, regels zorgen voor normen. Het leren in dit systeem bouwt een stelsel op van sociale herkenbare en overdraagbare mogelijkheden voor handelen.
De mens gaat de omgeving naar zijn hand zetten, hij gaat handelen.
Bij de moderne mens leeft vooral de jongvolwassene in de laag van de sociale regelsystemen. De jongvolwassene is volop bezig zich deze systemen eigen te maken, het structurele leerproces.
Communicatieve zelfsturing
In de optimale situatie geeft communicatie in twee richtingen de mens de mogelijkheid zelf sturing aan zijn leven te geven. Als dit niet het geval is, ervaart de mens de emotie verdriet.
De zwijgende mens verandert in de sprekende mens. Er is niet één keuze, maar meerdere. Oftewel, feiten veranderen in mogelijkheden en objectiviteit maakt plaats voor subjectiviteit. Mensen bespreken met elkaar of de normen wel optimaal de gewenste waarden weerspiegelen.
De mens is als enige organisme in staat zijn eigen leren te sturen. Het is leren kiezen wat je wilt leren.
Bij de moderne mens leeft vooral de oudvolwassene in de laag van de communicatieve zelfsturing. De oudvolwassene stemt het natuurlijke en het structurele leerproces op elkaar af.
Ga naar:
Stabiliteitslagen omschreven in steekwoorden
Natuurlijke systemen
Sociale regelsystemen
Communicatieve zelfsturing
wat neem ik waar?
waar ben ik?
wat kom ik hier doen?
waarnemingssysteem
werkelijkheidssysteem
zingevingssysteem
waarnemen
handelen
sturen
de waarneembare werkelijkheid leren
sociale werkelijkheden leren
leren van gemaakte fouten
dorpsdenken (technologie van bijv. de ezel)
werelddenken (technologie van bijv. het wiel)
decentralisatie (technologie van bijv. het stuur)
in het spel is er partijdigheid voor het eigene
je aan de spelregels houden
inzicht hebben in de mogelijkheden van het spel
scheppingsverhaal: mens door god gemaakt
scheppingsverhaal: mens stamt af van god
scheppingsverhaal: mens ontwikkelt zich los van god
mens beschermt zich met mythen van geborgenheid en ontkenning
mens gehoorzaamt regels
mens maakt keuzen in wijzen van denken
individu is genetisch materiaal plus energetisch systeem
individu is vervangbaar
individu heeft een identiteit
waarheid
rechtvaardigheid
zelfsturing
aanpassing aan omgeving (leren van buiten naar binnen)
technologie (leren van binnen naar buiten)
communicatie
verborgen conflicten
open conflicten
communicatie
de verborgen mens
de zwijgende mens
de zelfsturende mens
behoefte en aanpassing zijn een logisch paar
dwang en gehoorzaamheid zijn een logisch paar
zelfsturing en communicatie zijn een logisch paar
overheerst bij kinderen
overheerst bij jongvolwassenen
overheerst bij oudvolwassenen
ontvangers
uitvoerders
zenders
ik voel mezelf, dus ik ben
ik gehoorzaam, dus ik besta
de manier waarop mensen zichzelf denken, bepaalt of mensen kunnen blijven bestaan en ook de wijze waarop mensen zullen bestaan
lichamelijke volwassenheid
sociale volwassenheid
zelfsturende volwassenheid
bij gemis aan veiligheid en geborgenheid ontstaat angst
bij gemis aan rechtvaardigheid ontstaat boosheid
bij gemis aan zelfsturendheid ontstaat verdriet
natuurlijk leerproces (motivatie)
structureel leerproces (specialisatie)
samenvoeging tot communicatief leerproces
liefde
samenwerking / solidariteit / collegialiteit
spreken en luisteren
verschijnselen
feiten
mogelijkheden
mytisch denken
rationaliteit
recursiviteit
objectiviteit door verabsoluteerde waarneming
objectiviteit door verabsoluteerde rationaliteit van de methode
identiteit als objectiviteit met recursiviteit als grondslag
natuurwetenschap
sociale wetenschap
cultuurwetenschap
feedback
strategie
takeback
klassenlogica
relatielogica
transformatielogica
betekenisdrager
betekenisinhoud
betekenissturing
aliënatie
anomie
asemie
belangen en normen
waarden
macht
gelijkwaardigheid
definitie
hypothese
behoefte aan verwantschap
behoefte aan bekwaamheid
behoefte aan autonomie
yin
yang
yin-yang
Ga naar:
Begrippenlijst
Arnold Cornelis gebruikt allerlei woorden in het perspectief van denken in systemen. Een overzicht van deze begrippen helpt mij grip te krijgen op de denkwereld van Cornelis.
De getallen verwijzen naar paginanummers.
Anomie
Het ontbreken van wetten, normen of regels voor de menselijke zelfsturing binnen een sociaal regelsysteem [598].
Asemie
Het ontbreken van stuurtekens in de cultuur met betrekking tot de ontwikkeling van de zelfsturing der eigen identiteit [575].
Autisme
Het eigen denksysteem komt in de plaats van de kenmerken van de externe wereld, zoals die door anderen zijn gedefinieerd [84].
Bedoeling
Beslissingen achteraf [131]. Een drievoudige hypothese die in elk van de systemen van onzekerheid en leren op verschillende wijze tot uiting komt [156].
Begrip
Bouwsteen voor de logica, nodig om de informatie te ordenen [240].
Betekenisdrager
Een woord fungeert als betekenisdrager omdat het hoort tot het systeem van de natuurlijke taal. De mens maakt alle waarneembare verschijnselen en processen die horen tot het natuurlijke systeem tot betekenisdragers [566].
Betekenisinhoud
Het Nederlandse woord ‘boom’ en het Franse woord ‘arbre’ zijn verschillende betekenisdragers, maar ze hebben dezelfde betekenisinhoud, in verschillende taalsystemen [572]. De wereld van betekenisinhouden ontwikkelt een logica van rationaliteit [704].
Betekenissturing
De betekenissturing steekt achter de boodschappen die wij formuleren en ontvangen in het communicatieve systeem. De betekenissturing speelt een rol achter de motivatie en dus uiteindelijk in de richting waarin onze belangstelling en leerprocessen tot ontwikkeling worden gebracht [575].
Catastrofaal leerproces
Het zoeken naar een oplossing voor een probleem in een systeem dat geen oplossing voor dat probleem bevat [77].
Catharsis
Emotionele bevrijding uit een verouderd kennissysteem en de nesteling der emoties in een nieuwe stabiliteitslaag in de cultuur [7].
Communicatie
De correctie van het beeld, dat we hebben van ons zelf in de wereld [18]. De codering in termen van een cultureel herkenbaar symbolensysteem van een conflict tussen twee systemen, de inviduele identiteit die gevoelens put uit het natuurlijke systeem enerzijds en het sociale regelsysteem anderzijds [560]. Communicatie maakt het mogelijk ons organisme te ontlasten, de betekenissystemen komen in plaats van pijn, hoge bloeddruk en stress [580]. De verbinding tussen identiteit en structuur en hun onderlinge beïnvloeding als dubbele sturing [641]. Communicatie richt zich op de zelfsturing, die van binnenuit wordt gedacht en van buitenaf wordt gerespecteerd [760].
Computer
Een computer kan zichzelf niet sturen, in tegenstelling tot de mens [780].
Cultuur
Systeem van kennis dat in het verleden is opgebouwd [52]. De gesocialiseerde gedaante van het vermogen te denken in meer systemen [686].
Depressiviteit
Van toepassing als het denken ophoudt, omdat het denken geen resultaat oplevert [148]. De teleurgestelde basisdrift van mensen als ze de moed hebben opgegeven om de zelfsturing van het leren als ontwikkeling van de eigen capaciteit in handen te krijgen [576].
Emotie
De botsing met de status quo van de logica in de cultuur, de ervaring van onbewuste paradoxen [99]. Emoties zijn de sterke vormen van gevoel, die zich voordoen wanneer de stabilisering van onze gevoelens niet tot stand komt [200]. Emoties corrigeren de fouten in de ontwikkeling van onze identiteit en die van onze sociale omgeving [787]
Ethiek
Respect voor de zelfsturing van mensen, zodat ze hun verborgen programma kunnen ontplooien [765]. Ethiek is de filosofie van de zorg [759].
Feedback
De negatieve terugmelding uit de omgeving uit de omgeving geeft aan dat er een vergissing in het spel is. De correctie van de vergissing is een aanpassing aan de situatie [725]. Het menselijk bewustzijn heeft meer pijlen op haar boog dan alleen maar de feedback cyclus [725]. Feedback verwerkt het verleden [728].
Feit
Een door mensen zelf geproduceerd verschijnsel, waaruit het toeval is weggehaald [263]. Een verschijnsel kan toeval zijn, een feit niet [262].
Filosofie
De vraag waarom je iets doet en waarom zo [11]. Het zelfbeeld van mensen en hun plaats in de wereld [46]. Een verborgen en meestal onbewuste logische bedoeling [54]. Filosofie is als een dashboard van een auto, niet alles wordt vermeld, maar wel al datgene wat wezenlijk is om de wagen te besturen [758]. Een logisch verzadigde kennisvorm die de mens ontwikkelt als mentale kaart van de werkelijkheid van waaruit hij zowel zijn eigen bestaan als de sociale en de technologische wereld om hem heen kan sturen [790].
Geest
De geest bestaat als een ethisch vermogen tot zelfsturing [109]. De interne logica van zelfsturing [304].
Gehoorzaamheid
De vooronderstelling dat de bedoelingen van het sociaal regelsysteem dezelfde zijn als de bedoelingen van de zelfsturende entiteit [151].
Gek
Van toepassing als een systeem geldige en ongeldige uitspraken niet meer kan onderscheiden [148].
Geloven
De geldigheid van een vooronderstelling wordt niet meer onderzocht [173, 455].
Geluk
Menselijk geluk bestaat in het vermogen de eigen leerprocessen te sturen [672].
Gevoel
Verzameling van sturingsbedoelingen, zowel wanneer die onbewust zijn alsook wanneer die via de cultuur bewust worden gemaakt als logica [91]. Gevoel is aangeboren. Gevoel en gevoeligheid kunnen we niet leren, wat we leren is de betekenis van het gevoel, de opmaak van de kennis tot culturele stuurcodes. We leren dus zelfkennis, hoe we het gevoel omzetten in intelligentie, daarvoor is de uitbouw van gevoel tot bewuste logica de culturele schakel [705]. Gevoel is een logische ontdubbeling van onbewuste zelfkennis van ons organisme [705]. De meest abstracte vorm van kennis [719]. Voorbeelden van gevoelens: waarheid, schoonheid en het goede in de externe wereld [719]. Gevoel stuurt de ontwikkeling van onze logische leerprocessen [787].
Gezag
Gezag berust op de sociale uitwerking van een sturingsbeginsel uit de cybernetica. Een systeem kan een ander systeem alleen maar controleren en sturen als het sturende systeem over meer of beter geordende en meer adequate informatie beschikt dan het bestuurde systeem. Gezag is een logische eigenschap die niet berust op macht. Het is eerder omgekeerd [546].
‘Idealisme’
In de wetenschapsleer noemen we het vergeten van de rol die de omgeving speelt, als terugmelding, een vorm van ‘idealisme’ [600].
Idee
Een logische codering en een culturele bewustwording van het menselijke gevoel [344]. De oorsprong van ideeën wortelt in de capaciteit om te leren [345].
Identiteit
In termen van het natuurlijk leerproces: het vermogen om de resultaten van leerprocessen in het verleden te combineren met de ontwikkeling van leerprocessen in de situatie van het heden en wel op zulk een wijze dat nieuwe leerprocessen in de toekomst mogelijk zullen zijn [617]. De identiteit wil alles leren [633]. Mensen die als identiteit bestaan, kunnen autonoom informatie produceren en afgeven [703].
Intelligentie
De menselijke intelligentie is de som van zelfcorrecties van gemaakte vergissingen [721].
Instinct
Kennistheoretisch kennen mensen noch dieren instincten, want een instinct veronderstelt een aangeboren vorm van kennis. Gevoel is aangeboren, de vorm wordt altijd geleerd [304/305].
Kennis
In de informatietheorie: Alles wat antwoord geeft op negatieve terugmelding [52].
Kind
Iemand die denkt volgens de logica van het natuurlijk systeem. Voor het ontstaan van het sociaal regelsysteem zag men een kind als een kleine volwassene [219].
Klassenlogica
De classificerende logica is de grondslag van de waarneming, ook van de empirische waarneming in de wetenschap [709].
Kunst
De logische omkering van de waarneming. De identiteit van de logica van het gevoel wordt medegedeeld aan de externe wereld [121].
Kwaliteit
Uitsluiting van toeval [271].
Leerproces
De omzetting van de externe wereld in logische middelen voor het waarnemen, handelen en denken [99].
Leren
Het omzetten van een externe afhankelijkheid in een interne logische sturing [131]. Leren kent niet zijn doel, mogelijkheden worden uitgeprobeerd [158]. Het omzetten van een externe logica van de omringende omgeving in de interne logica van een zelfsturende identiteit [237]. Overgang van bepaald worden van buitenaf naar zelfbepaling en zelfsturing van binnenuit [245]. Leren is de enige vorm van verandering die het voortbestaan van het lerende systeem niet bedreigt [628].
Liefde
De ondersteuning vanuit de cultuur bij het zoeken naar de geborgenheid van het natuurlijk systeem [217]. De keuze voor een model van mens zijn in de wereld [428]. De manier waarop we mens willen zijn [428]. Inzicht en zorg voor het verborgen programma van een persoon [762].
Logica
Alle vormen van interne sturing van een systeem. Logica is het resultaat van de omzetting van de externe wereld in een interne sturing [11]. Logica wordt onder natuurlijke, sociale en communicatieve voorwaarden tot ontwikkeling gebracht en krijgt haar neerslag in de vorm van stabiliteitslagen van de cultuur [701]. Het culturele skelet van menselijk denken waarmee al de menselijke ervaringen worden geïntegreerd [705]. De herkomst van menselijke logica is nog een onopgelost probleem [705]. Culterele bewustwording en uitwerking van het gevoel [718].
Logische ontdubbeling
Het oude systeem in de natuur blijft, maar de logische eigenschappen worden herhaald in de cultuur en tevens versterkt [23].
Onbewuste
Kennisrelatie tussen twee logische systemen, met de logica van de eigen identiteit aan de ene pool en de logica van het culturele besturingssysteem aan de andere pool. Er is geen individueel onbewuste anders dan de logica van het gevoel dat geen sturingsbedoelingen als herkenbare betekenis krijgt aangereikt [162].
Rationalisme
Het systeem van geldige menselijke kennis als geheel [465]. De illusie van het rationalisme, van één enkel kennissysteem, verbergt de verscheidenheid en de meervoudigheid van de sociale systemen [467].
Recursiviteit
Een leerproces dat een model van de kenner bevat van waaruit het leren zichzelf stuurt [663]. Een zoeken om de eigen identiteit als zelfbeeld tot zijn recht te laten komen [681].
Relatielogica
In de relatielogica bestaan de eigenschappen van dingen, handelingen en mensen niet zelfstandig, ze worden uit de relaties afgeleid [709].
Schoonheid
Communicatie vanuit de menselijke omgeving voor zover er tekens aan kunnen worden ontleend voor positieve terugmelding voor de filosofie van mensen [46].
Sociale ruis
De logische afstand tussen wat de zender van de boodschap bedoelt en hoe die boodschap wordt verstaan [693].
Socialisering
Mensen worden dragers van de sociale structuren die als regelsystemen voor methoden, technologie en organisatie zijn ingesteld [623].
Spel
De constructie van een gesloten wereld waarin de leerprocessen mogelijk zijn die zonder het spel niet mogelijk zouden zijn. Het spel is een kunstmatige omgeving waarin de menselijke mogelijkheden en hun ontwikkeling doel zijn op zich [732].
Strategie
Het vermogen om fouten te herkennen en deze kennis te bundelen in de sociale intelligentie van de wetenschap [726]. De strategie cyclus is een systeem zonder filosofie [726]. Strategie is een logica van het heden [728].
Structurele leerprocessen
Verbonden met schoolgaan en met de socialisering in de regelsystemen [623].
Takeback
Het begrip takeback geeft een beleidswijziging aan, een verandering in de keuze van waarden als sturingsbedoeling [727]. De takeback denkt de toekomst [728].
Techniek
Het omzetten van een mogelijkheid, die eerst als gedachte bestaat, in feitelijkheid [556]. Het sociale regelsysteem als wetenschap [732].
Tijd
Tijd is de maat om aan te geven hoe snel iets vergaat en wat er wel en wat er niet vergaat, de tijd is een instrument om de zelfsturing te denken [775].
Toeval
De ontkenning van logica [271]. De logica van het gevoel wil geen toeval, maar zoekt, integendeel, systeem [270].
Transformatie-logica
De logica van transformaties is de studie van de logische voorwaarden waaronder de structuren van waarnemen, handelen en denken kunnen worden vergeleken, veranderd, bijgestuurd en geïnnoveerd [715].
Verstand
Een sociaal begrip dat ontstaat wanneer er een sociaal regelsysteem ontworpen wordt. Het verstand staat toe over de sturing van de handelingen en over de emotie die er achter steekt te spreken [484].
Vriendschap
De ontwikkeling van de leerprocessen van de ander wordt even belangrijk gevonden als de ontwikkeling van de eigen leerprocessen [581].
Waan
In het systeem brengen van toevalligheden [265].
Waarde
Een culturele sturingsbedoeling [418]. Waarden zijn de lange termijn sturing waarlangs de cultuur, aanvankelijk onbewust, de verandering der normen stuurt [507].
Waarheid
Een kennissysteem is des te meer ‘waar’ en met een groter bereik van geldigheid, naarmate meer negatieve terugmelding in het systeem is voorzien en van tevoren, als intelligentie, is gecorrigeerd [97]. Zo is een sociaal kennissysteem des te sterker en geldiger naarmate het toestaat dat juist de zwakken in de samenleving binnen dat systeem kunnen bestaan [98]. In de laag van de communicatieve zelfsturing is waarheid een communicatieve relatie, die enerzijds oprechtheid en authenticiteit veronderstelt bij de zender van een boodschap en anderzijds de zelfherkenning bij de ontvanger [767].
Werkelijkheid
Een cultureel systeem dat is opgebouwd uit drie subsystemen. De werkelijkheid is zowel individueel als sociaal en cultureel gestuurd [82].
Wetenschap
Een systematische poging de mensheid voor waanzin te behoeden [389]. Wetenschap ontstaat wanneer de cultuur de menselijke leerprocessen in de vorm van sociale regelsystemen begint te sturen [654].
Wijsgerige wereld- beschouwing
De verzameling van denkwijzen, in beginsel oneindig, die voortvloeien uit de opheffing van de culturele verdwaling [377].
Wiskunde
De plattegrond van het sociaal werksysteem, dat als werkelijksheidsbegrip communicatief aan anderen kan worden medegedeeld [443].
Zelfsturing
Zelfsturing is de enige grondslag voor gezondheid, ontplooiing, welvaart en geluk [760].
Zorg
De relatie tussen zorg en zelfsturing is: zorg maal zelfsturing is een constante. De constante is de eigenheid, het is een constante van identiteit die het bestaan van een individu in zijn omgeving stabiliseert [759].
Ga naar: